Vrouwenlijn (3) – De gevangenis

Ik lees het uit elkaar gevallen boekje van mijn moeder voor haar moeder voor het eerst op een hotelbed in Antwerpen, de zussen aan mijn zij. Alle eindeloos spannende verhalen uit mijn kindertijd in een notendop.
Mijn kindertijd is behangen met oorlog en honger, angst en moed van mijn moeder. Haar kindertijd is de mijne…
Er is op het hotelbed wel wat onenigheid tussen Swanny en Aal over de terugkeer van Moeke uit de gevangenis. Dat was toen Pa was ondergedoken in Friesland, omdat hij de militaire wagens van ‘de moffen’ zodanig gerepareerd had, dat ze na een kilometer of 100 geen kant meer op konden. Voor straf moest hij gefusilleerd worden, ofwel doodgeschoten door een peloton soldaten.

De ‘rotmoffen’ komen Pa halen en zetten hem om te beginnen in de gevangenis van Groningen. Moeke helpt Pa hieruit te ontsnappen. Als zijn vrouw is zij de enige die hem mag bezoeken. Pa vraagt drie achtereenvolgende keren of ze zijn schoenen wil laten verzolen bij Piet en hij wil ook een stuk zeep. De derde keer wordt Moeke kriegel van almaar datzelfde gevraag van Pa. Wat wil die man nou. Ze heeft de schoenen al 2x laten verzolen, heeft al 2 stukken zeep gebracht van haar laatste cent, het zou kunnen dat ze er zelfs haar naaimachine voor geruild heeft.
Onder toeziend oog van een Duitse bewaker wijst Pa nadrukkelijk naar de draad waarmee zool en bovenkant aan elkaar genaaid zijn. Die draad moet over.
Ineens ziet Moeke dat Pa uit de gevangenis wil ontsnappen, iets dat onmogelijk is in het hermetisch gesloten gebouw, omsloten door een muur voorzien van glasscherven. De celdeuren zijn van het dikste ijzer en worden dag en nacht bewaakt door soldaten met geweren, de raampjes zitten hoog en zijn voorzien van glas en tralies.
Moeke kijkt naar de grens tussen schoen en zool waar de naaidraad ze bijeen bindt en dan ziet ze de levensdraad die haar man kan redden van de dood. De enige ontsnappingsroute voert door het krappe venster hoog in de celmuur en voorzien van glas en traliewerk. Voor het glas heeft hij zeep nodig, voor de spijlen een ijzerzaag.
Piet zit in dezefde verzetsgroep als Pa, aan hem de taak de beste ijzerzaagjes te vinden en onzichtbaar onder de zool te verstoppen. Aan Moeke de taak de zaagjes ongezien binnen te smokkelen. Pa heeft alles goed doordacht. Zo snel als mogelijk is in oorlogstijd brengt Moeke de verzoolde schoenen voor de derde keer naar de gevenagenis. De wachtpost controleert ze onder Moekes stalen blik. Hij geeft ze terug…

Pa zit niet alleen in de cel, er zit nog een man die er ook uit wil. De dag dat Moeke de schoenen voor de derde  keer brengt, de zaagjes erin verstopt, gaan de mannen aan de gang. Ze stampen op de grond en zingen luidkeels om het snerpende geluid van het ijzerzaagje te overstemmen. Pa is de sterkste man van Stokvis, het bedrijf waar hij werkte en krijgt de spijlen een voor een doorgezaagd. Een Duitser komt vragen wat dat voor herrie is.
‘Mien vreund is joarig en dat vieren wie.’
De Duitser lacht, wellicht een goede Duitser die het leger in gedwongen is. Hij laat ze zingen, het zagen weet hij niet, of wel…
Het glas haalt Pa stilletjes met de zeep uit de sponning en de doorgezaagde tralies buigt hij om met de kracht van zijn ijzersterke spierballen. De een klimt op de schouders van de ander en vergeet zijn kameraad niet, die trekt hij vanuit zijn positie, hangend in het venster, omhoog.
Het eerste deel van de onmogelijke opgave is een feit. De twee mannen staan onder de sterrenhemel, maar zijn nog niet vrij van gevaar. Ze steken het bewaakte plein rond de gevangenis over en klimmen over de muur met puntige scherven. Ze helpen elkaar door dik en dun.
Niemand heeft het gezien, maar mijn moeder vertelt het of wij erbij zijn, mijn broertje en ik en zij…

Pa vlucht met zijn kameraad te voet naar een onderduikadres in Friesland, waar ze de rest van de oorlog blijven, net als de vader van mijn vader, maar dat weten ze niet van elkaar, ze kennen elkaar niet. Mijn ouders moeten elkaar nog ontmoeten, jaren later op een weekend van het ANJV, ergens in het noorden van Drenthe.

De Duitsers ontdekken de volgende ochtend dat Kolman ontsnapt is. In opperste staat van paraatheid trekken ze met een militair konvooi naar het Deliplein en stampen de trappen op naar de bovenwoning van 5A om hem te halen.
Ze komen binnen met geweren en bajonetten, schieten in het plafond en steken bajonetten in muren, plafonds, kasten, vloeren en bedden. De zes kinderen kruipen doodsbang achter Moekes rokken.
Moeke wordt meegenomen met de twee jongste kinderen en overgebracht naar de gevangenis waar Pa uit ontsnapt is. Ze wordt verhoord. Bedreigd. Onder druk gezet. Dag na dag. Waar Kolman is.
Ze antwoordt telkens hetzelfde zinnetje. ‘Dat wait ik nait.’

De vier oudste kinderen zijn radeloos van angst achtergebleven in het kapotte huis.  Ze zijn bang, ongerust, verdrietig, alleen, in de steek gelaten, noem het maar op, ook als buren zich over hen ontfermen. Doodenge, zielige verhalen die mijn moeder nog doodenger vertelde toen mijn broertje en ik baby waren en de jaren erna.

Een ervaring die zich diep in mijn ziel heeft gegrift.
De eerste keer dat ik in Wageningen ook eens aan een waterpijp lurk, krijg ik geen lachkick, maar sta ik tegen een muur tegenover een peloton soldaten, het geweer op mij gericht…